Vai trò khoa học cũng như khả năng tương tác của phong thủy trong kiến trúc luôn biểu hiện qua đặc trưng văn hóa ăn ở, từ bản chất môi trường mà suy nghiệm ra cách hành xử…
Câu thơ nói chuyện mùa nào thức nấy, chuyện ăn chuyện ở sao cho thuận hòa về nhiều mặt, chuyện hành xử “khôn – dại” mà các bậc thức giả xưa nay đã đúc kết. Văn hóa Việt thấm đẫm trong kinh nghiệm “chọn bạn mà chơi, chọn nơi mà ở” để lại nhiều giá trị quý báu.
Để không gian sống có thể tồn tại được theo quá trình biến đổi của môi sinh ngoại cảnh theo thời gian, thời tiết và cả thời cuộc nữa, chắc chắn không chỉ thu hẹp trong một số kinh nghiệm thuần túy kỹ thuật hay giải pháp. Nhà ở Việt hài hòa văn hóa Việt vì vậy không hoàn toàn là một sản phẩm, mà là cả quá trình, hệ quả chuỗi ứng xử có thể cân đong đo đếm được. Nhìn một ngôi nhà tạo dựng và đồng hành cùng gia chủ, có thể nhận thấy nhà theo người, hay người theo nhà, và đôi bên “theo” nhau ra sao.
Sau một biến cố cuộc đời tích tụ đủ để duyên khởi. Như khi thiếu niên dần trưởng thành, khi trung niên yên bề gia thất, rồi lúc cao niên lui dần ngơi nghỉ…bao người đã chủ động hoặc bị động thay đổi môi trường sống khi bản thân đứng trước các đổi thay khó thể nào cưỡng cầu đảo ngược.
Lại một Xuân mới dần sang, lại những dự án mới khởi động, và cũng lại là dịp để chiêm nghiệm đôi điều về chuyện “thuận theo” những giá trị nào trong kiến tạo chốn ngụ cư.
Thêm vào, bớt ra, sửa chính là tu
Từ buổi đầu kiến trúc hiện đại, cho đến giờ sắp tròn một phần tư thế kỷ XXI, kiến trúc hiện đại tây phương luôn đề cao tư duy khoa học, thiết kế phát xuất từ công năng và đặc thù hoạt động để hình thành nên đặc trưng không gian. Con người luôn “lôi kéo, diễn tả, sắp xếp” không gian theo ý mình, và không gian cũng không ngừng “uốn nắn” các hành xử của con người. Cái “theo” nhau đó, với những kiến trúc được tiến hành từ căn cơ tư duy khoa học sẽ dễ nhận biết và vận dụng, không câu nệ diễn giải ẩn dụ cầu kỳ. Trong mỗi khu đất, ngôi nhà hay đơn giản một căn phòng, chỉ một cánh cửa mở không đúng chỗ ắt khiến phải đi vòng vèo, hành xử bất tiện, rồi dẫn đến lộn xộn, bất an.
Dù không cùng gốc duy lý với văn minh phương tây, nhưng phong thủy và văn hóa phương đông cũng vẫn giữ ý thức “lặp lại trật tự, hạn chế bất an” qua các định vị cơ bản. Đông hay Tây thì cũng phải phát xuất từ hiểu biết để minh định. Nếu nhìn phong thủy như “bài thuốc bá bệnh” cóp nhặt lung tung, tam sao thất bản để tự tung tự tác mà không cần cân nhắc bởi người có chuyên môn, thì chắc chắn là không rõ ý nghĩa và hiệu quả ứng dụng bền lâu của phong thủy. Hiểu giản dị, thì vai trò khoa học cũng như khả năng tương tác của phong thủy trong kiến trúc luôn biểu hiện qua đặc trưng văn hóa ăn ở, từ bản chất môi trường mà suy nghiệm ra cách hành xử…
Phật Giáo có câu chuyện “Cửu niên diện bích”, tức là chín năm xoay mặt vào vách núi để đại ngộ của Bồ Đề Đạt Ma của Thiền Tông Trung Hoa, ý chỉ sự ngồi thiền định, ngẫm thế sự, con người nhìn thấy tướng hay vô tướng, sắc hay không, cũng đều do tâm mình. Cả một thế giới bên ngoài xoay vần hỗn độn, hay lòng mình dồn dập trôi nổi vạn ý hư không… đều từ Tâm sinh ra Ý. Cho nên, ý theo thân, thân theo tâm, hay tâm theo ngoại cảnh… là những biểu hiện mối quan hệ Thời gian, Không gian và Nhân gian, trong đó Nhân là cốt lõi, bởi Con Người nhỏ bé, kiếp người phận người mong manh phải cần nương nhờ và cũng cần biết thích ứng nhiều nhất.
Ông cha ta có câu “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”. Một nơi chốn cụ thể sẽ vừa giữ vai trò tác nhân làm con người thích ứng theo, đồng thời ngược lại không gian ấy cũng chịu chi phối bởi nếp ăn ở của nhân gian làm cho biến đổi đi. Sửa nhà để sống an lành, xây nhà để tạo chốn bình an, chứ không bởi hình thức gì hay xu thế nào, lại càng không vì những trò “phông bạt” vô lối mà lãng quên ý nghĩa cốt lõi trong kiến tạo nơi chốn cho mình, theo mình, hợp mình, và không nghịch ngược với người, với ngoại cảnh, với thế nhân chung quanh.
Trong một chữ Tu nghe thì mênh mông đạo hạnh, nhưng rút lại sao cho dễ hiểu, dễ nghe, dễ làm khởi nguồn Tu chính là Sửa! Sai nên sửa. Chưa hợp nên sửa, trì trệ nên sửa, mà lộn xộn vô nghĩa cũng sửa, có người- có làm- có sai- là có sửa! Sửa, trong từ Hán Việt cũng chính là Tu, đồng nghĩa và mở rộng nghĩa với tu thân, tu dưỡng, tu chính, tu tập, tu hành…
Sửa Hình không bằng sửa Thế, ấy là một trong số ít lý lẽ phong thủy căn cơ cần thấu triệt xưa nay. Ngôi nhà khi ăn ở không thoải mái, cần chỉnh sửa thì phải tu tạo. Cũng như con người bước vào đạo, theo lối tu tập nào không phải vì cần đạt đến cảnh giới cao siêu, mà trước tiên “sửa mình” để hướng đến một chữ An vậy. Cho nên chuyện lúc Tết đến Xuân về là nhà nhà lại nhộn nhịp dọn dẹp, tu sửa, mà lặng lẽ, đương nhiên, đến hẹn lại sửa thôi, không chút cầu kỳ, thêm vào hay bớt ra, đơn giản là để ngôi nhà trải qua một năm nhiều biến động được tinh tươm, tươi tắn hơn.
Sang mùa sửa sang, tìm một chữ An
Những suy nghĩ hướng ngoại (thuần túy hình thức, biểu hiện, theo trào lưu…) khiến cho đây đó có người không nhận ra các ưu điểm của ngôi nhà mình đang sống. Giới chuyên môn khẳng định: không có ngôi nhà nào là xấu hoàn toàn hay tốt hoàn toàn về mặt thẩm mỹ và phong thủy, chỉ có những ngôi nhà không được quan tâm đúng mức. Nhất là sau một thời gian sử dụng thì sự xuống cấp luôn đi kèm với sự quen mắt, nhàm chán của người chủ nhà, cộng thêm các biến động về nhân khẩu, tập quán sử dụng, môi trường ngoại cảnh… khiến chất lượng nơi cư trú bị giảm sút. Bắt đầu sửa sang từ góc nhìn vào thực chất, mỗi nhà sẽ biết phải thực sự làm sao.
“Nhà sạch thì mát” vẫn là kinh nghiệm đúng khi muốn biến đổi tích cực cho nơi cư ngụ tiếp nạp thêm sinh khí. Cái “sạch” được hiểu theo nhiều nghĩa sẽ giúp không gian giảm chi tiết thừa và luôn hữu ích trong quá trình sử dụng, được quan tâm tu bổ hàng ngày (dọn dẹp), hàng tháng (sắp xếp, sửa chữa vật dụng), hàng năm (tổng vệ sinh, thay đổi đồ nội thất hư cũ, sơn phết lại nhà cửa).
Có 2 thái cực của gia chủ trong sắp xếp nội thất khi sửa sang nhà cửa, hoặc là sự mất đồng bộ vì “hợp chủng” đồ đạc, hoặc quá thiên lệch về một loại vật liệu, màu sắc nào đó. Ở thái cực thứ nhất, ngôi nhà trở nên “rối tung” với quá nhiều vật dụng, màu sắc không tương đồng với nhau, thiếu nhất quán. Còn thái cực thứ hai lại đem đến kết quả cực đoan, lệch lạc, theo kiểu ngôi nhà trông như xưởng máy vì gia chủ theo kiểu: “mình mệnh Kim thì phải dùng nhiều kim loại”, hoặc nhà sẽ phủ toàn một màu đỏ vì nghe đâu đó nói gia chủ hành Hỏa phải “bốc lửa” mới hợp!
Trình tự Môn – Táo – Chủ nên ưu tiên xem xét, ứng với khả năng giao thông, đối nội đối ngoại, giao tiếp và phục vụ công năng. Môn là toàn bộ hệ thống cửa và các lối ra vào nhà. Có nhà tuy mới xây nhưng dọn vào ở vài năm gia chủ mới xác định rõ được cửa nào cần mở, cửa nào nên đóng (theo phương hướng khí hậu, theo tác động ngoại cảnh, theo mức độ giao tiếp…) hoặc cửa nào dùng rèm loại gì cho phù hợp, màu sắc và chất liệu tương đồng hay tương phản, nổi bật hay trung hòa? Nhiều chỗ chỉ cần giặt sạch hoặc thay đổi rèm, thảm, nệm…là không gian đã thấy khác biệt nhờ các “phần mềm” đó. Đặt thêm chậu cảnh, chăm chút lá hoa cũng là một cách hữu hiệu tạo nên Sinh Khí mới cho không gian nhà cửa dịp năm hết tết đến.
Thứ hai chính là khu vực Táo (bếp núc) vốn là chỗ cả năm chịu dầu mỡ, khói mùi, côn trùng, rác thải…Chỉnh trang bếp ngoài việc dọn vệ sinh, cần kiểm tra lại hệ thống kỹ thuật (hút khói, khử mùi, thông khí, sàn nước, chậu rửa…) để phát hiện những rò rỉ và sự cố, cũng như “lập lại trật tự” cho quá trình sử dụng bị biến chuyển. Một gian bếp năm mới trở nên sáng sủa, sạch sẽ, hợp lý, ấm cúng sẽ tác động ngay đến chuyện tiếp nạp năng lượng cho cả nhà. Chăm lo bếp Hỏa cũng chớ quên khu Thủy, những nơi dùng nước ẩm thấp quanh năm. Chỗ vệ sinh chung hay chốn riêng tư “còn ta với nồng nàn” mà không được gọn ghẽ sạch sẽ thì kể gì đến nơi khác. Tính chất Hung trong phong thủy vốn dành cho khu vệ sinh không phải là chỗ xấu thì giấu đi, mà là biết để sửa sang cho sử dụng thoải mái, an lành hơn.
Thứ ba là những khu vực dành cho chủ nhân theo thứ tự sinh hoạt gia đình. Trước hết là bàn thờ và các không gian đoàn tụ- sinh hoạt gia đình, kế đến là nơi tiếp khách và phòng ăn, và các phòng ngủ. Nhiều gia đình hay sắm vật dụng mới dịp cuối năm nhưng thực ra trước khi sắm đồ mới cần kiểm tra, sắp xếp, bảo trì vật dụng cũ vốn có trước đã. Sau thời gian sử dụng, gia chủ đã biết rõ vật nào hữu ích, chỗ nào dư thừa để định vị lại hợp lý hơn. Nguyên tắc trong phong thủy là “có thêm vào phải có bớt ra” (**), tạo cân bằng nhờ gia giảm có chừng mực. Dĩ nhiên cân bằng mang tính động, linh hoạt, nhiều ít do nhu cầu, chứ không phải chia đều hay cào bằng giống nhau, đơn điệu, trì trệ.
Đôi khi thời đại ngập tràn thông tin chuyên môn khiến không ít công trình được diễn giải theo kiểu dùng thủ pháp A, triết lý B, trường phái C… gì đó cấp tiến, thâm sâu, kỳ thực chưa chắc vậy. Nhìn mà có thấy, thích nào phải yêu, quen đâu hẳn biết, mọi tiếp nối trong sáng tạo luôn cần thiết, mà tất yếu phải biến đổi theo thời gian, miễn là hữu dụng, hiệu quả và hài hòa lợi ích.
Các phương pháp thực hành phong thủy cũng vậy, cha ông ta truyền lại cho đời sau không khi nào phủ bọc bản chất sự việc bằng tầng lớp lý lẽ mơ hồ cao siêu, mà luôn giản dị rõ ràng. Thế hệ sau lại càng không quá quan tâm các diễn ngôn trúc trắc siêu nhiên khó hiểu. Làm nhà dựng cửa là việc lớn đời người. Nhà theo người, hay người theo nhà, ai theo hay theo ai, suy cho cùng cũng để cho nhà và người có cơ hội được bên nhau an yên, hài hòa và tràn đầy sức sống hơn.
ThS. KTS. Hà Anh Tuấn*
*Trường ĐH Kiến trúcTP HCM
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 12-2024)
(*) Trích bài thơ “Nhàn”, Nguyễn Bỉnh Khiêm.
(**) Đường lối của trời đất là “Tổn hữu dư. Bổ bất túc” nghĩa là “Đạo Trời như giương cung. Cao thì ép xuống, thấp thì nâng lên. Thừa thì bớt đi, không đủ thì bù vào. Đạo Trời bớt dư bù thiếu…” Đạo Đức Kinh, Lão Tử.