Dẫn nhập

Những năm gần đây, sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) đã tạo ra những tác động sâu rộng trong nhiều lĩnh vực, trong đó có kiến trúc. Trong môi trường giáo dục, AI mở ra nhiều cơ hội cho sinh viên, giúp rút ngắn thời gian thiết kế, thúc đẩy sáng tạo và tối ưu hóa công năng. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích rõ ràng, không ít ý kiến lo ngại rằng việc lạm dụng AI có thể làm lu mờ bản sắc thiết kế và làm suy giảm giá trị nghề nghiệp truyền thống. Thực tế đã xuất hiện nhiều trường hợp sinh viên sử dụng AI để tạo ra những sản phẩm mang tính hình thức, thiếu cơ sở chuyên môn, không đảm bảo công năng, kết cấu, hoặc chưa thực sự phù hợp với bối cảnh thực tế. Trước thực trạng này, một câu hỏi quan trọng được đặt ra: Phải chăng một quy trình thiết kế bài bản, được định hướng và làm chủ bởi tư duy con người, mới là yếu tố cốt lõi quyết định chất lượng sản phẩm kiến trúc? Và nếu AI chỉ là một công cụ, AI sẽ tác động đến quy trình thiết kế truyền thống của sinh viên như thế nào? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích vai trò then chốt của tư duy và quy trình thiết kế trong giáo dục kiến trúc thời đại AI, đồng thời đề xuất những hướng tiếp cận giúp sinh viên khai thác công nghệ một cách hiệu quả, tận dụng lợi thế của AI nhưng không đánh mất tư duy sáng tạo và nền tảng chuyên môn.

Tư duy và Quy trình thiết kế trong thời đại AI

Cuộc thi diễn họa tại Trường Đại học Kiến trúc TP.HCM – cơ sở Pasteur với hơn 100 bài dự thi, chia thành ba bảng: Ký họa, diễn họa bằng phần mềm và sử dụng AI, đã cho thấy một điều quan trọng: Công cụ có thể khác nhau, nhưng tư duy thẩm mỹ và cách thể hiện vẫn phụ thuộc vào sinh viên. Đây không phải là cuộc thi sáng tạo mà là một sân chơi đánh giá khả năng diễn họa, nơi công cụ chỉ đóng vai trò hỗ trợ, còn chính tư duy của sinh viên quyết định chất lượng và bản sắc của tác phẩm.

Thực tế cho thấy, trước khi AI xuất hiện, đã có nhiều công cụ hỗ trợ thiết kế, nhưng yếu tố cốt lõi trong kiến trúc vẫn là tư duy của người học. Một sinh viên kiến trúc không chỉ cần biết sử dụng phần mềm mà còn phải có khả năng cảm nhận không gian, thấu hiểu bối cảnh, văn hóa và công năng để tạo ra những thiết kế mang dấu ấn riêng. Bản sắc cá nhân trong đồ án không đến từ công cụ, mà từ tư duy phản biện, quá trình tìm tòi và kinh nghiệm thực hành.

AI có thể tạo ra nhiều phương án thiết kế, nhưng không thể thay thế tư duy sáng tạo của sinh viên, vì nó chỉ hoạt động dựa trên dữ liệu có sẵn. Nếu không có sự kiểm soát và định hướng, AI có thể tạo ra những thiết kế thiếu tính khả thi hoặc không có chiều sâu ý tưởng. Sinh viên cần là người làm chủ công cụ, không phải để công cụ quyết định thay mình. Vì vậy, trong thời đại AI, điều quan trọng không phải là biết sử dụng công nghệ nào, mà là biết cách tư duy đúng đắn, kiểm soát dữ liệu đầu vào và đánh giá kết quả đầu ra để đảm bảo đồ án không chỉ đạt yêu cầu kỹ thuật mà còn thể hiện phong cách và cá tính sáng tạo của chính mình. Công nghệ có thể hỗ trợ, nhưng chính tư duy và cách triển khai ý tưởng mới quyết định giá trị của một đồ án kiến trúc.

Tư duy tốt là nền tảng của một đồ án kiến trúc chất lượng, nhưng để biến ý tưởng thành sản phẩm hoàn chỉnh, sinh viên cần triển khai nó thông qua một quy trình thiết kế bài bản. Nếu tư duy thiết kế giúp sinh viên định hình phong cách và hướng đi sáng tạo cho công trình, thì quy trình thiết kế chính là công cụ giúp kiểm soát, phát triển và hiện thực hóa ý tưởng một cách logic và khoa học. Điều này đặc biệt quan trọng khi sinh viên phải liên tục thay đổi thể loại công trình, đối mặt với khối lượng bản vẽ ngày càng lớn và làm quen với nhiều phương pháp thiết kế khác nhau qua từng đồ án.

Trong phương pháp truyền thống, quy trình thiết kế thường gồm các giai đoạn chính: Nghiên cứu và phân tích, Phát triển ý tưởng, Lập phương án thiết kế, Hoàn thiện thiết kế, Đánh giá và điều chỉnh. Khi AI được ứng dụng vào thiết kế, các giai đoạn cũng có sự tương đồng, chỉ khác ở cách thức thực hiện: AI hỗ trợ phân tích dữ liệu nhanh chóng, tạo ý tưởng ban đầu, tối ưu hóa công năng và kết cấu, đồng thời tự động hóa bản vẽ. Dễ dàng thấy rằng, dù có hay không có AI, bản chất của quy trình thiết kế vẫn không thay đổi, bởi AI chỉ giúp tối ưu hóa tốc độ và hiệu quả, chứ không thay thế được tư duy và định hướng sáng tạo của sinh viên. Vì vậy, việc hiểu rõ và làm chủ quy trình thiết kế là điều quan trọng, giúp sinh viên tận dụng công nghệ một cách hiệu quả mà không đánh mất khả năng sáng tạo cá nhân.

Tóm lại, trong thời đại AI, tư duy thiết kế và quy trình thiết kế càng trở nên quan trọng. Công nghệ hỗ trợ nhưng không thể thay thế sự sáng tạo và kiểm soát của con người. Nếu thiếu tư duy, quy trình chỉ là thao tác máy móc; nếu thiếu quy trình, tư duy dù xuất sắc cũng khó triển khai hiệu quả. AI có thể tạo ra nhiều phương án, nhưng chính tư duy và quy trình giúp chọn lọc, điều chỉnh và biến ý tưởng thành thiết kế thực tiễn. Vì vậy, người thiết kế không chỉ cần sử dụng công nghệ mà quan trọng hơn là biết tư duy sáng tạo và làm việc có hệ thống để biến AI thành công cụ hỗ trợ thay vì bị công nghệ chi phối.

Đào tạo tư duy và quy trình thiết kế cho sinh viên kiến trúc trong thời đại AI

Xây dựng tư duy thiết kế vững chắc

Trong thời đại AI, sinh viên kiến trúc cần rèn luyện tư duy thiết kế ngay từ những giai đoạn đầu để có thể làm chủ công nghệ thay vì phụ thuộc vào nó. Quá trình này đòi hỏi khả năng quan sát và phân tích không gian kiến trúc, giúp sinh viên hiểu rõ bối cảnh thiết kế và đưa ra các giải pháp phù hợp. Bên cạnh đó, việc nắm vững nguyên lý thiết kế, công năng, vật liệu và kết cấu là yếu tố quan trọng để đảm bảo tính khả thi của công trình. Để phát triển phong cách riêng và không bị rập khuôn theo những gì AI tạo ra, sinh viên cần tư duy phản biện và sáng tạo, biết đặt câu hỏi và tìm kiếm hướng đi mới trong thiết kế. Đồng thời, trong thời đại công nghệ, sinh viên cũng phải trang bị kỹ năng đánh giá và kiểm soát công nghệ AI trong thiết kế, biết cách sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ thay vì để nó chi phối hoàn toàn quá trình sáng tạo. AI có thể cung cấp nhiều giải pháp, nhưng chính tư duy của sinh viên mới quyết định phương án nào thực sự tối ưu, khả thi và mang dấu ấn cá nhân.

Tích hợp quy trình truyền thông

Việc tích hợp AI vào quy trình thực hiện đồ án kiến trúc không chỉ giúp sinh viên nâng cao hiệu suất làm việc mà còn mở ra nhiều cơ hội sáng tạo mới. AI có thể hỗ trợ phân tích dữ liệu nhanh chóng, giúp sinh viên đánh giá các yếu tố tác động đến thiết kế như hướng gió, ánh sáng tự nhiên, tiếng ồn đô thị và hiệu suất năng lượng chỉ trong vài phút thông qua các công cụ như Autodesk Forma, Rhino với Grasshopper.

Trường ĐH Kiến trúc TP HCM
(Nguồn Hiroyuki Oki) sau khi được AI thay mặt đứng

Bên cạnh đó, AI còn giúp phát triển ý tưởng thiết kế ban đầu, hỗ trợ sinh viên tạo hình ảnh concept từ mô tả ngôn ngữ tự nhiên hoặc phác thảo sơ bộ bằng Midjourney, Stable Diffusion, DALL·E, giúp tiết kiệm thời gian và mở rộng khả năng sáng tạo.

Không chỉ hỗ trợ ý tưởng, AI còn có thể tối ưu hóa công năng và dây chuyền không gian, giúp sinh viên bố trí mặt bằng hợp lý, đảm bảo luồng di chuyển và tính khoa học của công trình nhờ các công cụ như Finch, Maket.ai. Hơn nữa, AI tự động hóa bản vẽ kỹ thuật và mô hình 3D, giúp chuyển đổi phác thảo tay thành bản vẽ chính xác hoặc dựng mô hình 3D từ hình ảnh bằng Rodin AI, giúp rút ngắn thời gian hoàn thiện đồ án.

Ngoài ra, AI còn có thể hỗ trợ lập trình cho kiến trúc tham số, mở ra nhiều khả năng mới trong việc triển khai kết cấu thông minh. Các công cụ AI như ChatGPT có thể hỗ trợ lập trình Python cho Geometry Nodes của Blender, giúp tạo ra các mô hình kiến trúc linh hoạt với những hình dạng phức tạp mà khó có thể thực hiện thủ công. Điều này cho phép sinh viên dễ dàng tạo và điều chỉnh hình khối, kết cấu động, hoặc thậm chí tích hợp dữ liệu thời gian thực vào thiết kế, giúp tối ưu hóa công trình theo các yếu tố môi trường và yêu cầu kỹ thuật.

Hình ảnh artwork được tạo ra bởi Midjourney và được Rodin AI tạo khối 3D

Tuy nhiên, AI chỉ nên được xem là công cụ hỗ trợ, trong khi tư duy thiết kế, cảm nhận thẩm mỹ và triết lý kiến trúc của sinh viên vẫn đóng vai trò quyết định. Vì vậy, sinh viên nên kết hợp linh hoạt AI với phương pháp thiết kế truyền thống, tận dụng công nghệ để tối ưu hóa quy trình nhưng vẫn giữ được bản sắc sáng tạo của riêng mình. Việc tích hợp AI một cách có chọn lọc sẽ giúp sinh viên nâng cao hiệu suất làm việc, phát triển ý tưởng đột phá và tạo ra những công trình kiến trúc bền vững, hiện đại hơn trong tương lai.

Kết luận

AI đã và đang thay đổi ngành kiến trúc, mang lại nhiều lợi ích trong thiết kế và tối ưu hóa quy trình. Tuy nhiên, AI chỉ là công cụ, còn tư duy và quy trình thiết kế vẫn là yếu tố quyết định. Trong giáo dục kiến trúc, việc đào tạo sinh viên không chỉ dừng lại ở việc sử dụng công nghệ mà cần nhấn mạnh vào tư duy sáng tạo, phản biện và khả năng kiểm soát công nghệ. Chỉ khi người thiết kế nắm vững quy trình và tư duy chuyên môn, AI mới thực sự trở thành một công cụ hỗ trợ hữu ích thay vì làm lu mờ bản sắc sáng tạo trong kiến trúc.

ThS.KTS Lâm Thanh Tùng – ThS.KTS Lê Quốc Hưng
Trường ĐH Kiến trúc TP HCM
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 01-2025)

• Tài liệu tham khảo:
• http://uah.edu.vn/
• Jon Holmes – How AI in architecture is shaping the future of design and construction – http://www.autodesk.com/
• Moises Carrasco – AI and the Built Environment: Bridging Technology, Design, and Cultural Identity – http://www.archdaily.com/