Tóm tắt: Bài nghiên cứu về sự tiếp nhận và giao thoa kiến trúc Á-Âu thông qua đặc điểm, giá trị của kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội. Công trình được Giám mục Puginier kiến tạo, khởi công xây dựng và hoàn thành vào cuối thế kỷ 19. Nhà thờ Lớn Hà Nội thể hiện sự khác biệt của một công trình văn hóa tâm linh có ý nghĩa và những bài học kinh nghiệm cho sự tiếp nhận, phát triển các công trình kiến trúc có sự giao thoa văn hóa, khai thác các mô típ truyền thống. Đây là tài liệu tham khảo hữu ích góp phần định hướng bảo tồn di sản đô thị Hà Nội.
Từ khoá: Giao thoa, văn hóa, Nhà thờ Lớn Hà Nội, Chính tòa, kiến trúc, Gothic.
Mở đầu
Nhà thờ Lớn Hà Nội có tên chính thức là Nhà thờ Chính tòa Hà Nội (thánh Giuse), được khởi công xây dựng khoảng năm 1884 và khánh thành vào ngày 24-12-1886 trong bối cảnh Hà Nội chuyển hình thái đô thị mới kiểu phương Tây, giai đoạn phát triển đô thị đặc biệt. Nhà thờ Lớn xây dựng trên nền Chùa Báo Thiên (xây dựng vào khoảng năm 1057 dưới triều Vua Lý Thánh Tông), tọa lạc bên ngoài kinh thành Thăng Long, là một trong những công trình nhà thờ xây dựng sớm nhất ở Hà Nội. Khoảng hơn bốn năm, sau khi Nhà thờ Lớn được khánh thành thì phố Nhà thờ được xây dựng từ nhà thờ hướng thẳng ra Hồ Gươm. Nhà thờ Lớn Hà Nội nằm liền kề với tòa Tổng giám mục Hà Nội và nhiều cơ sở Công giáo khác và là Nhà thờ Chính tòa của Tổng giáo phận Hà Nội.
Tính đến nay, Nhà thờ Chính tòa Hà Nội đã có tuổi đời gần 140 năm, trải dài qua 3 thế kỷ cùng những thăng trầm của thời gian và chiến tranh, công trình vẫn tồn tại, là một trung tâm hoạt động Công giáo của Thủ đô và các vùng phụ cận.
Nghiên cứu sự giao thoa kiến trúc Á-Âu của Nhà thờ Lớn Hà Nội, góp phần định hướng về cách tiếp nhận kiến trúc nước ngoài trong bối cảnh bản địa mà không bị hòa tan hoặc mất đi bản sắc văn hóa. Nghiên cứu đã sử dụng các phương pháp: Phương pháp lịch sử-phê bình, phân tích bối cảnh lịch sử và ảnh hưởng của kiến trúc Gothic châu Âu đến công trình; phương pháp so sánh, so sánh Nhà thờ Lớn Hà Nội với các nhà thờ Công giáo khác tại Việt Nam; phương pháp khảo sát thực địa, quan sát thực tế, phân tích vật liệu, chi tiết kiến trúc và sự tương tác với không gian đô thị; phương pháp phân tích không gian kiến trúc, đánh giá tổ chức mặt bằng, cấu trúc công trình, yếu tố ánh sáng, thông gió và thích nghi với khí hậu địa phương.
Vai trò của nhà thờ lớn Hà Nội trong đô thị, văn hóa và xã hội
Một điểm nhấn, một biểu tượng không gian trong đô thị
Trong không gian đô thị, các công trình kiến trúc công cộng nói chung và Nhà thờ Lớn Hà Nội nói riêng, thường được coi như những nhân chứng của thời đại mà khi nhìn vào, người ta có thể thưởng thức, cảm thụ được lịch sử đô thị một cách tường tận. Giữ gìn được các công trình kiến trúc này trong không gian đô thị chính là lưu giữ được các giá trị lịch sử mang tính trực quan sinh động mà không sách vở hay tài liệu nào có thể mô tả.
Nhà xã hội học Emile Durkheim cho rằng: Hệ thống biểu tượng bao gồm ba khía cạnh: Khía cạnh thứ nhất là cá nhân, thứ hai là cộng đồng và thứ ba là biểu tượng. Vai trò cơ bản của biểu tượng là “điểm hội tụ”, cầu nối giữa cá nhân và cộng đồng, giữa quá khứ và hiện tại; là “máng trung chuyển” tư tưởng triết lý, ký ức thời gian; là phương tiện thuận lợi vừa làm sáng tỏ nhận thức vừa tạo ra nhận thức. Văn hóa đô thị cũng có hệ thống biểu tượng riêng của nó. Biểu tượng đô thị được thể hiện thông qua những hiện tượng khác nhau như quy hoạch thành phố, kiến trúc, tên đường và địa danh cũng như lễ nghi, lễ hội; ở bộ phận khác bao gồm lịch sử, giai thoại, thi ca, âm nhạc, phim ảnh,…Biểu tượng đô thị hình thành nên phần phong phú và đa dạng của đời sống đô thị cũng như nền tảng cho sức hút du lịch thành phố. Biểu tượng đô thị, theo thời gian, sẽ tạo nên bản sắc đô thị, “cái hồn của đô thị”. Đánh mất đi cái hồn đô thị, đô thị chỉ là xác sống, trần trụi và vô cảm. Một trong những điểm nhấn cho sự đa dạng văn hóa và đô thị kiểu phương Tây của Hà Nội là kiến trúc các công trình Công giáo như Nhà thờ Lớn Hà Nội.
Vai trò văn hóa và xã hội
Nhà thờ Lớn Hà Nội không chỉ là nơi sinh hoạt tâm linh mà còn là nơi sinh hoạt cộng đồng của giáo dân địa phương, nơi nuôi dưỡng các giá trị về mặt đạo đức và nhân văn của người dân, có nhiều nét về mặt chức năng giống với ngôi đình làng của người Việt. Do vậy, ảnh hưởng của kiến trúc cổ truyền tới kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội nói riêng và nhà thờ Công giáo nói chung là rất rõ nét. Nhà thờ Lớn Hà Nội còn mang trong mình những giá trị về mỹ thuật, mang theo hành trang nghệ thuật biểu hiện đức tin, vừa mang giá trị về thẩm mỹ vừa mang giá trị về thần học. Những tác phẩm mỹ thuật này không chỉ nhận thấy được những giá trị về mỹ thuật Công giáo mà còn thấy được sự đóng góp và làm phong phú, đa dạng hơn cho nền mỹ thuật dân tộc.
Thủ đô Hà Nội với lịch sử hơn 1000 năm đã tiếp nhận, chọn lọc và hình thành nên một nét văn hóa rất đặc sắc, riêng biệt. Mỗi công trình kiến trúc là sự diễn đạt văn hóa, nó bám rễ sâu vào và không thể tách rời khỏi các giá trị của nền văn hóa mà nó thoát thai. Nhà thờ Lớn Hà Nội nằm ở khu trung tâm thành phố gần các phố đi bộ bên cạnh các công trình lịch sử khác, khuôn viên nhà thờ như mở lòng ra với tất cả du khách thập phương. Nhà thờ đã chứng kiến biết bao cột mốc quan trọng của đời người diễn ra nơi đây: Các lữ khách hành hương, du lịch, các đôi tân hôn, tổ chức hội đoàn, cơ quan, các đoàn thể… đều muốn đến nhà thờ để chụp ảnh ghi dấu với một trong những biểu tượng của “hồn” đô thị Hà Nội. Khu vực nơi đây trở thành một điểm sinh hoạt văn hóa đặc trưng của cư dân đô thị Hà Nội.
Với những giá trị trên, Nhà thờ Lớn Hà Nội xứng đáng là những di sản văn hóa tôn giáo cần phải bảo tồn và phát huy một cách tốt nhất, đưa vào thành những sản phẩm du lịch và đem đến giá trị văn hóa – tôn giáo – nghệ thuật đến với du khách.
Hình thái kiến trúc nhà thờ lớn Hà Nội
Hình thái kiến trúc
Đặc điểm mặt tiền theo phong cách Gothic như: Hai tháp chuông đối xứng, cửa sổ hoa hồng, vòm nhọn
Nhà thờ Lớn Hà Nội có bố cục mặt đứng chính đăng đối, chia làm 3 phần. Hai bên là hai tháp chuông vút cao, ở giữa là khối thấp hơn được kết thúc bằng đỉnh tường hình tam giác với cây Thánh giá tạo thành điểm nhấn, bên dưới cây thánh giá có một mặt đồng hồ hình tròn, tiếp đến tượng Thánh Giuse, phần giữa có một cửa sổ tròn hình hoa hồng. Phía sảnh chính nhà thờ, có một cửa đi lớn ở trung tâm, hai cửa đi nhỏ, thấp dần về hai bên tháp tạo vẻ trang nghiêm trầm mặc. Theo phân vị và hệ thống cửa trên mặt đứng thì hai khối tháp chuông hai bên có chiều cao 5 tầng (cao 31m50) và khối giữa cao 3 tầng.
Hai mặt đứng bên nổi bật với hai hàng cửa sổ vòm cuốn nhọn kiểu Gothic hướng lên bầu trời được thiết kế thành những nhóm 3 cửa, cao ở giữa, thấp hai bên, tạo thành nhịp điệu liên hoàn. Phần lớn các cửa đi và cửa sổ trên mặt đứng đều sử dụng hình thức vòm cuốn nhọn nhưng vừa phải, đơn giản, không quá cầu kỳ. Khi quan sát từ bên ngoài có thể thấy tầng 1 được nới cao (phát triển theo phương đứng) và một tầng mái thượng trên cùng với chi tiết hoa văn đắp nổi ở giữa gian bên trên cửa sổ, các lỗ thông gió xen lẫn nhau đăng đối với hoa văn đắp nổi giáp phần mái hạ và giáp với mái thượng. Tiếp đến là cánh Thánh giá “ảo” tạo điểm nhấn (Độ cao mái chính và mái phụ chênh nhau) và cân bằng động với Tháp chuông. Ở đây, với những cửa, vách kính màu tạo ánh sáng trực tiếp vào không gian bàn thờ phụ. Kết thúc là diện tường hơi vát về phía sau nhà thờ. Diện tường này cùng với những cửa, vách kính màu tạo ánh sáng trực tiếp vào không gian bàn thờ chính và tạo ra diện mái hình mũi thuyền, phần tường đặc còn lại với các lỗ thông gió. Kiến trúc mặt đứng của nhà thờ lớn Hà Nội nổi bật của sự kết hợp này chính là loại hình công trình nhà thờ vận dụng kết cấu chính là bộ khung gỗ truyền thống (chồng diêm), mái lợp ngói với hình thức mặt đứng và trang trí theo thức Châu Âu và truyền thống Việt Nam (kết thúc mái thượng khu vực Cung thánh thì mái thu lại và hơi chếch lên giống mũi thuyền).
So sánh với các kiến trúc Gothic châu Âu để làm rõ mức độ tương đồng và khác biệt.
Kiến trúc Gothic là một phong cách kiến trúc bắt nguồn từ Tây Âu vào khoảng thế kỷ thứ 12 nên được gọi là kiến trúc kiểu Pháp. Kiến trúc Gothic được thể hiện rõ rệt và đẹp nhất trong các kiến trúc nhà thờ với vẻ bí ẩn và lạ lẫm. Nhắc tới kiến trúc Gothic, người ta nghĩ ngay tới 8 đặc trưng cơ bản: Mái chóp nhọn, mông bay, cột nước điêu khắc, vòm nhọn, trạc, cửa sổ kính màu, vòm có gân, và cột tượng.
So sánh kiến trúc Gothic và kiến trúc nhà thờ Lớn Hà Nội.
Căn cứ vào 8 đặc điểm của kiến trúc Gothic châu Âu và 8 đặc điểm của nhà thờ Lớn Hà Nội có bảng thống kê sau:
Qua bảng thống kê ở trên thì kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội có 3 trong 8 đặc điểm giống kiến trúc châu Âu. Nhưng 3 đặc điểm này là quan trọng, đặc trưng và hợp với khí hậu, công nghệ Việt Nam. Kiến trúc Gothic châu Âu có 6 trong 8 đặc điểm của nhà thờ Lớn Hà Nội.
Không gian và công năng
Tổ chức mặt bằng, phân khu chức năng nội thất
Nhà thờ Lớn Hà Nội có mặt bằng theo kiểu kiến trúc Basilica truyền thống, công trình có bố cục hình chữ nhật dài kết hợp với hình chuôi vồ có kích thước dài 64m50, rộng 20m50; diện tường giữa bàn thờ và phòng mặc áo hình bán nguyệt. Mặt bằng chia làm năm phần theo chiều sâu từ lối vào gồm: Sảnh đón – sân chầu, gác chuông- phía trên có gác đàn, không gian dự lễ, cung thánh là nơi cử hành các thánh lễ và phòng mặc áo – phục vụ, kỹ thuật. Tuy mặt đứng được phân thành 3 nhịp song ở nội thất lại chia làm 5 nhịp, với nhịp giữa rộng hơn gấp đôi so với các nhịp biên: Nhịp giữa rộng 8m50, tiếp đến 2 nhịp (3m/1 nhịp) rộng 6m mỗi bên. Nhà thờ bao gồm có 10 gian dài 51m, mỗi gian dài 5m10 và phần chuôi vồ (kết hợp diện tường cong và thẳng ở khu vực Bàn thờ + phòng mặc áo) dài 13m50: Một phần bàn thờ có diện tường cong và phòng mặc áo có diện tường thu nhỏ lại (nhỏ về gian mặc áo rộng 9m50).
Hệ thống chiếu sáng, thông gió và tương tác với khí hậu Hà Nội
Khí hậu Hà Nội có mùa đông lạnh, mùa hè nắng nóng, độ ẩm cao. Cho nên các vòm phân gian, nhịp, trần và mái trong nội thất sử dụng hình thức vòm cuốn nhọn của kiến trúc Gothic. Hệ thống này đã tạo cho kiến trúc những không gian mênh mông, khoáng đạt và một khung cảnh nội thất nhẹ nhàng. Hai hàng cửa sổ hai bên mang ánh sáng tự nhiên vào trong không gian nội thất với những sắc màu huyền bí và vi diệu, có được hiệu ứng quang học hoàn toàn khác thường. Hệ cửa vươn cao nhưng mép dưới lại gần nền nhà, chín gian hai bên có nhiệm vụ điều tiết nhiệt độ đưa gió từ các hướng tốt (Hướng Nam và Đông Nam) vào bên trong, tạo sự đối lưu giữa các luồng khí, dồn luồng khí nóng lên trên, vào gian giữa và thoát khí qua các lỗ thông gió trên cao.
Vật liệu và công nghệ
Nhà thờ Lớn Hà Nội sử dụng gạch và mái ngói đất nung- một vật liệu truyền thống của người Việt thay vì đá nguyên khối, tường trát bằng giấy bồi. Hai tháp chuông với những trụ đá to nặng bốn góc. Trên đỉnh tường hình tam giác là cây thánh giá bằng đá. Trần nhà thờ được làm bằng nan tre đan vào với nhau như thuyền nan kết hợp với vôi rơm, hệ thống nội thất với các bàn thờ chính và phụ trang trí bằng gỗ được chạm trổ tinh vi của nghệ thuật kiến trúc chạm trổ trên gỗ quý truyền thống Việt Nam.
Điều kiện địa kỹ thuật và điều kiện tự nhiên – khí hậu của Hà Nội đóng vai trò quan trọng trong việc lựa chọn vật liệu xây dựng, có tính đến các yếu tố ảnh hưởng đối với việc kiến tạo công trình, bao gồm cấu trúc không gian phù hợp với chức năng, kết cấu, kỹ thuật và kinh tế của công trình. Để tạo ra môi trường vi khí hậu sinh thái thoải mái cho công trình, các vật liệu tự nhiên có nguồn gốc tự nhiên và hỗn hợp tự nhiên-nhân tạo được sử dụng, đặc biệt là vật liệu gỗ và gạch do quá trình xử lý tương đối đơn giản trong khi vẫn giữ được các đặc tính cơ lý và công nghệ của chúng. Việc sử dụng xây gạch nung, hoàn thiện trát tường trong và ngoài đóng vai trò quan trọng trong quá trình xây dựng và bảo trì công trình. Một trong những công dụng chính của trát tường trong và ngoài là bảo vệ tường khỏi tác động của môi trường. Bề mặt tường tiếp xúc trực tiếp với các yếu tố bên ngoài như mưa, nắng, gió, độ ẩm, nhiệt độ, ô nhiễm và các chất gây ăn mòn … Điều này giúp chống thấm và chống ẩm, kéo dài tuổi thọ của tường và giảm nguy cơ nứt vỡ hay rêu mốc do tác động của thời tiết và môi trường.
Bài học và gợi ý kiến trúc đương đại
Sự tiếp nhận và giao thoa văn hóa
Nhà thờ Lớn Hà Nội chịu ảnh hưởng trực tiếp từ kiến trúc Gothic Pháp. Khi kiến trúc Gothic du nhập vào Việt Nam, người Pháp đã đưa phong cách này vào thiết kế các công trình kiến trúc quan trọng, đặc biệt là các nhà thờ. Ý tưởng kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội không chỉ giới hạn ở việc sao chép hình mẫu, với kích thước nhỏ hơn của Nhà thờ Đức Bà Paris, mà có sự điều chỉnh, được biến thể, giản lược để phù hợp với đặc thù địa lý, khí hậu, văn hóa, kỹ thuật riêng biệt và văn hóa của Hà Nội. Đánh dấu một thời kỳ du nhập kỹ thuật, khoa học và kiến trúc Âu Châu.
Sự điều chỉnh kiến trúc để thích nghi với điều kiện khí hậu và vật liệu bản địa
Công trình được người Pháp kiến tạo đã điều chỉnh về kiến trúc và vật liệu giúp công trình phù hợp với thực tế khí hậu nhiệt đới của Hà Nội, như hệ thống thông gió để tạo ra sự thông thoáng cho không gian nội thất, cùng với việc sử dụng các vật liệu xây dựng địa phương. Công trình mang những nét đặc trưng của kiến trúc Gothic Châu Âu với bức tường xây cao, có mái vòm và hệ thống cửa sổ, cửa đi, vách kính, cửa trang trí trên các mặt đứng với kính màu và nhiều bức tranh treo tường với chủ đề tôn giáo. Các cửa dạng cuốn vòm hoặc tròn phần mái thượng tạo những điểm nhấn cho một diện tích tường khá lớn, vừa là nơi gắn những tấm kính màu, đem lại cho không gian thánh đường một thứ ánh sáng lung linh, huyền ảo. Nhưng hệ thống thông gió chưa thực sự tối ưu so với khí hậu nóng ẩm của Hà Nội, do hệ thống cửa mở nhỏ, lại phát triển theo chiều đứng và ở trên cao, không thiết kế để mở được, cửa chỉ mở được một phần nhỏ ở phía dưới gần nền nhà (ngang với con người). Nếu các diện tường được tạo lập bởi các cửa lùa khi cần có thể mở một phần hoặc toàn bộ, linh hoạt… như trong các công trình Đình, Chùa cổ thì hay hơn, một số lỗ thoát khí nhỏ và số lượng ít dẫn đến thông gió xuyên phòng chưa được tối ưu… Cấu trúc của nhà truyền thống Việt Nam thường có mái cao, lợp ngói, không có trần kín, cho phép lưu thông gió, khí tự nhiên, hệ hiên rộng, liếp che nắng và kết hợp hệ che nắng mặt đứng.
Vị trí và các yếu tố bảo tồn.
Nhà thờ Chính tòa Hà Nội nằm tại vị trí trung tâm, trở thành một điểm nhấn quan trọng trong quy hoạch đô thị Hà Nội, có hướng chính ra Hồ Gươm, xa hơn là hướng ra sông Hồng. Công trình được xây dựng ở vị trí trung tâm, có không gian mở, tầm nhìn đẹp. Hiện nay, Nhà thờ Lớn Hà Nội nằm giao giữa 3 tuyến phố Nhà Chung, Nhà Thờ và phố Lý Quốc Sư. Công trình có vị trí đắc địa, là điểm nhấn quan trọng trong không gian đô thị và giữ vai trò trọng yếu, hầu như không thể thay thế theo dòng lịch sử, văn hóa của khu vực. Ngày xưa, trong bình diện kiến trúc thấp tầng, vị trí ngôi thánh đường luôn tạo nên điểm nhấn nổi bật trong không gian kiến trúc-phong cảnh. Ngày nay, công trình vẫn lưu giữ một cách bền vững dấu ấn lịch sử của một thời kỳ, giữ lại hồn xưa của bao thế hệ.
Nhà thờ Lớn Hà Nội được dựng nên bởi công sức của người dân địa phương, những người thợ tài hoa và sử dụng tinh hoa nghệ thuật kiến trúc dân gian. Người Pháp cùng với người Việt Nam đã để lại một di sản kiến trúc thuộc địa có giá trị to lớn về các mặt lịch sử, văn hóa, xã hội và thẩm mỹ. Bộ phận di sản quý giá này đã góp phần tạo ra diện mạo đặc trưng của đô thị Hà Nội, đồng thời cũng là minh chứng quan trọng cho lịch sử phát triển của thành phố. Nhà thờ còn có diện tích khuôn viên tương đối rộng rãi, tạo ra những không gian mở, xanh, phá vỡ sự đơn điệu của phố xá. Công trình còn là “cuốn sử” viết bằng đá, gạch, gỗ… phản ánh trung thực nhất sự hình thành và phát triển về kinh tế, về kỹ thuật xây dựng, văn hóa, nghệ thuật, đời sống của cư dân, của xã hội đương thời. Đó còn là gạch nối đậm nét giữa quá khứ với hiện tại và tương lai, để lịch sử phát triển của đô thị, của dân tộc không bị đứt gẫy.
Tóm lại, không gian đô thị không thể thiếu yếu tố tâm linh, kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội vẫn luôn là một trong những biểu tượng di sản vật chất và tinh thần của đô thị. Công trình đã giới thiệu nét độc đáo của kiến trúc Gothic, trong sự hòa hợp với văn hóa Á Đông góp phần tạo nên biểu tượng đô thị Hà Nội. Công trình ẩn chứa những giá trị văn hóa: Kiến trúc, hội họa, điêu khắc và ký ức qua chiều dài dòng lịch sử đô thị Hà Nội. Nhà thờ Lớn Hà Nội – nhà thờ Mẹ của giáo phận đã trở thành một dấu son, một “biểu tượng định danh” gắn chặt với không gian đô thị Hà Nội. Đó là ký ức và niềm tự hào của bao thế hệ. Công trình thể hiện năng lực tiếp nhận, sáng tạo của người dân Việt ở đất Thủ đô… được xây nên từ chính bàn tay khéo léo, tài hoa của cha ông chúng ta. Vì vậy, việc bảo tồn và phát triển công trình kiến trúc Nhà thờ Lớn Hà Nội là yếu tố cần thiết của đô thị văn minh Hà nội.
Kết luận
Giao thoa kiến trúc được hiểu và thực hiện giữa Tính quốc tế (Global) + Tính bản sắc địa phương (Local) = Hội nhập (Glocal), tồn tại hài hòa liên tục trong không gian và thời gian giữa ba hướng dân tộc, dân tộc hiện đại và hiện đại từng khu vực. Kiến trúc Việt Nam nói chung và kiến trúc Nhà thờ nói riêng đẹp sẽ góp phần định hướng, góp phần đẩy nhanh con tàu kiến trúc Việt Nam đến bên bờ phát triển: Hội nhập mà bản sắc. Yêu cầu phát triển và hội nhập cũng đặt ra cho kiến trúc Việt Nam những yêu cầu mới, như: Giữ gìn bản sắc văn hóa, kế thừa, phát huy những giá trị kiến trúc truyền thống; làm rõ và khẳng định những đặc trưng của kiến trúc Việt Nam; hấp thụ và tiếp thu tinh hoa kiến trúc thế giới để bảo đảm sự thống nhất trong đa dạng của sáng tác kiến trúc; đáp ứng các yêu cầu về tiết kiệm năng lượng, thích ứng với biến đổi khí hậu, bảo vệ và hòa nhập môi trường sinh thái trong xây dựng, tìm ra những kiến trúc phù hợp, đáp ứng sự phát triển kinh tế – xã hội của từng địa phương, mang lại lợi ích to lớn, lâu dài cho đất nước, cho thế hệ mai sau.
Để làm được điều này, phải chú trọng công tác nghiên cứu lý luận và phê bình kiến trúc, gắn lý luận với thực tiễn, ứng dụng các công nghệ mới, đẩy mạnh hội nhập quốc tế và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực kiến trúc. Ngày nay, môi trường thông tin đa chiều nhanh nhạy cũng giúp cho kiến trúc mỗi quốc gia hội nhập, dần tiệm cận với xu thế, phong cách kiến trúc chung của thế giới với mục tiêu kiến trúc phát triển bền vững. Tuy nhiên, nếu không đủ trình độ để kiểm soát sự phát triển thì kiến trúc bản địa sẽ bị lệ thuộc và mất đi đặc tính bản địa. Và hòa nhập sẽ đồng nghĩa hòa tan.
Như vậy định hướng nghiên cứu về sự giao thoa kiến trúc thiết kế Thánh đường trong bối cảnh Việt Nam là :
* Tính dân tộc trong kiến trúc, nhiều công trình được hình thành trong thực tế đến nay chỉ mới là một sự thử nghiệm, một sự sao chép hay mô phỏng một cách đơn giản theo những sở thích và cảm nghĩ cá nhân nhất thời.
* Trong bối cảnh hiện nay, kiến trúc cần cân bằng giữa bảo tồn bản sắc truyền thống và tiếp nhận những giá trị mới của thời đại. Một số hướng đi quan trọng bao gồm:
- Ứng dụng kiến trúc sinh thái, kiến trúc hiệu quả năng lượng, kiến trúc thông minh, kiến trúc bền vững… để giảm tác động đến môi trường.
- Bảo tồn di sản kiến trúc kết hợp phát triển du lịch và kinh tế địa phương.
- Thiết kế công trình phù hợp với điều kiện khí hậu và coi trọng chất lượng không gian, nhu cầu sinh hoạt của từng khu vực.
* Sử dụng vật liệu địa phương và tái chế cũng đang ngày càng phổ biến trong kiến trúc xanh tại Việt Nam, vừa giảm chi phí sản xuất vừa bảo tồn kỹ thuật xây dựng truyền thống.
* Hiện nay, để xây dựng một ngôi nhà cổ truyền thống theo nguyên bản là điều không dễ dàng, vì các loại gỗ quý để xây dựng hầu như đã cùng kiệt. Khi sử dụng gỗ lại càng cực kỳ tốn kém vì gỗ rừng và đặc biệt là thợ chuyên môn ngày càng hiếm, niên hạn sử dụng không dài, tốn công bảo trì. Việc xây dựng theo lối phục cổ tốn kém nhiều hơn là xây dựng theo lối hiện đại, vì sự phức tạp, cầu kỳ của các chi tiết như hoa văn trang trí.
* Cấu trúc không còn hợp thời: Khung nhà gỗ có khẩu độ ngắn nên phải bố trí nhiều cột che hết tầm nhìn. Ngoài ra, vì nhà cổ cần “khoe” ra kết cấu chạm khắc, nên không thể áp dụng kỹ thuật hiện đại như trang âm, trang trí… vì không đóng trần.
* Công năng và thẩm mỹ của công trình kiến trúc để phục vụ con người. Nhu cầu của con người trong thời đại mới đang thay đổi, nhất là trong thời đại công nghệ số phát triển như hiện nay, các định nghĩa về cái đẹp cũng đang dần khác so với tiêu chuẩn trước đây thì kiến trúc nhà thờ vẫn phải giải quyết được bài toán nhu cầu chính của con người bao gồm: Sự linh thiêng, an toàn, thân thiện và sự tiện dụng.
* Một yếu tố quan trọng trong xây dựng kiến trúc truyền thống nhà thờ là thuyết phong thủy, để hài hòa, để sinh tồn và dựa nhờ cộng sinh với thiên nhiên.Văn hóa ứng xử với thiên nhiên qua kiến trúc nhà thờ truyền thống của người Việt là hệ giá trị trong tổng thể các hệ giá trị văn hóa của người Việt. Hầu hết các nhà thờ theo phong cách này hiện nay có thể nói là khá dễ dãi và bất nhất về phướng hướng, hình thái, tỷ lệ, màu sắc, tạo hình và trang trí.
Đây chính là lúc chúng ta cùng nhau hướng tới một tương lai bền vững hơn cho Việt Nam, nơi con người và thiên nhiên gắn kết hài hòa.Việc nghiên cứu kiến trúc của mỗi vùng miền giống như giải mã “bộ gen văn hóa”, góp phần bảo tồn giá trị truyền thống và định hướng phát triển bền vững cho tương lai. Những công trình kiến trúc không chỉ đáp ứng nhu cầu sinh hoạt mà còn chứa đựng yếu tố tâm linh, tín ngưỡng, biểu tượng thiêng liêng, quý giá và niềm tự hào dân tộc. Điều này cho thấy, nếu như được phân tích kỹ lưỡng và đưa vào thiết kế một cách khéo léo thì sự cân bằng giữa văn hóa sinh hoạt truyền thống và văn hóa sinh hoạt hiện đại, là hai phạm trù cộng sinh chứ không loại trừ nhau.
THS.KTS Nguyễn Văn Vũ*
TS. KTS. Nguyễn Việt Huy**
*Công ty CP Kiến trúc Thân Thiện **Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 03-2025)
Tài liệu tham khảo
1. Trần Quốc Bảo, Nguyễn Văn Đỉnh, Nguyễn Thanh Mai, Hồ Nam (2022): “Kiến trúc & Quy hoạch Hà Nội”. NXB Xây dựng,
2. Nguyễn Nghị (2004): “Kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Việt nam, kiến trúc –lịch sử”. NXB tổng hợp TP.HCM.
3. Lưu Anh Tuấn (2007): “Nhà thờ Thiên Chúa Giáo trong không gian đô thị Hà Nội, trường hợp nghiên cứu : Nhà thờ Lớn Hà Nội” – Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học kiến trúc Hà Nội.
4. Nhà thờ Lớn Hà Nội: https ://www.tapchikientruc.com.vn
5. Kiến trúc độc đáo Nhà thờ lớn Hà Nội : https //kientrucvietnam.org.vn
6. Giáo xứ Chính tòa Hà Nội : https://www.tonggiaophanhanoi.org
7. Nhà thờ lớn Hà Nội : https://www.tcnhadep.com
8. Nhà thờ lớn Hà Nội : https //:ashui.com
9.Yếu tố văn hóa bản địa trong thiết kế kiến trúc đương đại:https ://www.tapchikientruc.com.vn
10. “Giải mã gen văn hóa kiến trúc Việt Nam” (Kỳ 1):https ://www.tapchikientruc.com.vn
11. Giao thoa kiến trúc – giao thoa văn hóa, kiểm soát phát triển kiến trúc Hà Nội hội nhập : https:// www.kientrucvietnam.org.vn
12. Kiến trúc Việt Nam đồng hành cùng sự phát triển của đất nước – Hướng tới tương lai:https ://www.tapchikientruc.com.vn
13. Văn hóa kiến trúc của Việt Nam và xu hướng phát triển:https ://www.is.duytan.edu.vn
14. Nâng cao chất lượng bài học trang trí chuyên ngành thiết kế thời trang qua nghiên cứu họa tiết trang trí kiến trúc nhà thờ lớn – Hà nội : https://spnttw.edu.vn
15. Nghiên cứu lý luận – Tư tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật Gothic: https ://spnttw.edu.vn
16. Điều ít biết về kiến trúc cổ bên trong nhà thờ lớn nhất Hà Nội: https//danviet.vn
17. Nhà Thờ Lớn Hà Nội xây trên nền chùa Báo Thiên: https ://giacngo.vn
18. Phát huy giá trị văn hóa của hệ thống Nhà thờ công giáo tại Hà Nội phục vụ phát triển du lịch: https //itdr.org.vn
19. Nhà thờ Lớn – Công trình xây dựng đầu tiên của Pháp ở Hà Nội thời thuộc địa: https //archives.org.vn
20. Vẻ đẹp bên ngoài của Nhà thờ Lớn Hà Nội nhìn từ trên cao: https://kinhtedothi.vn
21. Lịch sử và kiến trúc độc đáo của Nhà thờ lớn Hà Nội : https://hanoihi.com
22. VnExpress : https://vnExpress.net
23. Nhà thờ Lớn Hà Nội trở lại vẻ cổ kính vốn có sau nhiều lần quét sơn mới: https://vov2.vov.vn
24. “Nhà thờ Chính tòa Hà Nội 135 năm còn mãi với thời gian” – Truyền thông của Tổng giáo phận Hà Nội.
25. Giá trị di sản kiến trúc nhà thờ công giáo thời kỳ đầu ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ: https ://www.tapchikientruc.com.vn
26. Không gian kiến trúc nhà thờ: https://www.tonggiaophanhanoi.org
27.Kiến trúc Công giáo- Biểu tượng di sản văn hóa đô thị Sài Gòn-TP Hồ Chí Minh: http:// thanhdiavietnamhoc.com
28. Kiến trúc Gothic là gì? Đặc điểm và những công trình tiêu biểu trên thế giới: https:// lienminhhomes.vn
29. Kiến trúc phố cổ và kiến trúc Pháp ở Hà Nội: https://qhkt.hochiminhcity.gov.vn
30.Kiến trúc thánh đường công giáo-Tính dân tộc trong kiến trúc thánh đường: http://ngonsu.quetroi.net
31. Nhận diện phong cách kiến trúc các công trình công cộng tại Hà Nội giai đoạn 1975-1986: https ://www.tapchikientruc.com.vn
32. Phát huy giá trị di sản kiến trúc trong phát triển đô thị bền vững theo định hướng kiến trúc mới: https://tonghoixaydung.vn
33.Xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá di sản kiến trúc Pháp thuộc ở Hà Nội:https ://www.tapchikientruc.com.vn